Mục lục

Bệnh chung giữa người và động vật hay bệnh truyền lây giữa người và động vật là khái niệm chỉ bất kỳ một bệnh truyền nhiễm nào có khả năng lây truyền từ động vật sang người hoặc ngược lại từ người sang động vật. Bệnh truyền nhiễm trước đây theo nghĩa rộng bao gồm các bệnh gây ra do virus, vi khuẩn, vi nấm, ký sinh trùng (đơn bào, giun tròn, sán lá, sán dây...), côn trùng ký sinh ở người và động vật. Ngày nay, theo nghĩa hẹp bệnh truyền nhiễm chỉ bao gồm các bệnh do virus, vi khuẩn và rickettsia; bệnh nấm do các loài vi nấm gây ra; bệnh ký sinh trùng bao gồm các loài đơn bào, các loài giun tròn, giun đầu gai, các loài sán lá, các loài sán dây, các loài côn trung ký sinh gây ra. Động vật mang bệnh chung có thể là vật nuôi hay động vật hoang dã.

Trong những năm gần đây, các bệnh truyền nhiễm đang trỗi dậy, đe dọa sức khỏe của loài người và động vật trong từng khu vực cũng như trên toàn cầu. Rất nhiều yếu tố phối hợp cùng đóng góp vào sự xuất hiện hoặc quay trở lại của các bệnh nhiễm trùng, bao gồm sự xâm phạm ngày càng tăng của loài người vào môi trường tự nhiên, sự thay đổi hành vi liên quan đến sự mở rộng phát triển kinh tế. Ngoài một số virus gây nhiều nỗi kinh hoàng như virus gây suy giảm miễn dịch (HIV) và virus cúm, vốn được phân bố trên một khu vực rộng lớn và trở thành gánh nặng cho ngành y tế trong việc bảo vệ sức khỏe loài người. Thì nay, những loại virus, vi khuẩn khác gây ra những bệnh truyền nhiễm mới nổi lây từ động vật sang người đã ngày càng phổ biến trên toàn cầu, gây thiệt hại nghiêm trọng về sinh mạng con người. Chính vì vậy, con người đang thúc đẩy nhiều chuyên ngành nghiên cứu để tìm ra những bệnh lây từ động vật sang người.

Theo thống kê, có tới 180 bệnh truyền lây giữa động vật trên thế giới, trong đó có 68 bệnh phổ biến (Tổ chức Thú y Thế giới OIE, 1989).

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) hiện rất quan tâm đến các bệnh từ động vật có thể lây nhiễm sang người, gây nên những tác hại, ảnh hưởng đến sức khoẻ và tính mạng của cộng đồng. WHO đã cảnh báo tất cả các quốc gia trên thế giới cần lưu ý đến vấn đề này để xây dựng kế hoạch, chương trình hành động và giải pháp cụ thể, nhằm chủ động khống chế dịch bệnh từ động vật lây nhiễm sang người. Thực tế, các bệnh từ những loại động vật đã và đang tồn tại ở khắp mọi nơi, chúng có thể có nguy cơ lây truyền sang người làm cho con người bị nhiễm bệnh. Ngoài trách nhiệm của ngành y tế, các ngành chức năng khác có liên quan cần phối hợp để giải quyết vấn đề này có hiệu quả, nhằm góp phần chăm sóc và bảo vệ sức khỏe người dân. 14 căn bệnh sau đây đã được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cảnh báo:

1. Bệnh AIDS (Acquired immune deficiency syndrome): Bệnh này do con người bị lây nhiễm virus HIV (Human immunodeficiency virus) từ những giống khỉ dạng người hay khỉ giả nhân cư trú tại Trung Phi và nhiều khả năng nhất là từ tinh tinh hay vượn truyền sang người. Hiện nay có tới gần hàng chục triệu người đã chết vì bệnh AIDS.

2. Bệnh SARS (Severe acute respiratory syndrome): Đây là hội chứng suy hô hấp cấp tính nghiêm trọng. Các nhà khoa học cho rằng mầm bệnh xuất phát từ một loài chồn hương. Dịch bệnh này được phát hiện đầu tiên ở Trung Quốc do loại virus corona virus gây nên vào đầu năm 2003 và đã làm cho hàng ngàn người nhiễm bệnh, trong đó có hơn 800 người bị thiệt mạng trên thế giới. Riêng 299 người tử vong là người dân ở Hồng Kông. Vào cuối năm 2019, bệnh COVID-19 trước đó gọi là nCoV (Novel coronavirus) có nghĩa chủng loại mới của corona virus. Đây cũng là một hội chứng suy hô hấp cấp tính nặng do loại coronavirus thứ hai, viết tắt là SARS-CoV-2, xuất hiện đầu tiên tại thành phố Vũ Hán, tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc rồi lây lan nhanh chóng rộng ra nhiều nước khác trên thế giới. Thành một đại dịch với khả năng nghi ngờ có thể bệnh nhân đầu tiên phát hiện là người có tiếp xúc với động vật, ăn uống các thực phẩm từ động vật hoang dã mang mầm bệnh virus, khả năng là từ một loài dơi; nhưng vấn đề này đang còn được tiếp tục nghiên cứu xác định.

3. Bệnh sốt xuất huyết Dengue: Bệnh do muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus truyền bệnh. Những vụ dịch đầu tiên của căn bệnh này xuất hiện trong khoảng những năm 50 của thế kỷ trước tại Thái Lan và Philippines. Sau đó, vào những năm 70 của thế kỷ trước, có 9 quốc gia bị dịch bệnh sốt xuất huyết hoành hành. Hiện nay, theo thống kê ghi nhận có khoảng 100 quốc gia trên thế giới đã xuất hiện những trường hợp bị bệnh sốt xuất huyết.

4. Bệnh sốt Ebola: Các nhà khoa học cho rằng, con người bị mắc bệnh sốt Ebola từ những giống khỉ dạng người thường gọi là khỉ dã nhân. Tác nhân gây bệnh có thể được lây truyền trực tiếp từ người bệnh sang người lành qua máu và các chất thải của bệnh nhân. Trong những năm 70 của thế kỷ trước, tại Sudan đã phát hiện được dịch sốt Ebola, gây tử vong chiếm tỷ lệ tới 90% tổng số các trường hợp người bị nhiễm bệnh.

5. Bệnh sốt vàng: Người bị nhiễm virus gây bệnh sốt vàng có nguồn gốc từ những con khỉ dạng người hay khỉ dã nhân cư trú tại Trung Phi, trên thực tế có nhiều khả năng hơn cả là từ con tinh tinh hoặc con vượn người. Trung gian truyền mầm bệnh virus là loài muỗi. Những trường hợp đầu tiên mắc bệnh sốt vàng đã được ghi nhận từ 400 năm trước. Vắc xin phòng bệnh sốt vàng đã được phát minh, sản xuất ra để sử dụng khoảng 60 năm trước.

6. Bệnh sốt Tây sông Nile: Người bị nhiễm mầm bệnh này từ một loài chim qua trung gian của muỗi truyền bệnh. Đây là một trong những dịch bệnh sốt nguy hiểm làm cho nhiều người bị mắc bệnh và tử vong. Các trường hợp nhiễm căn bệnh này được phát hiện không chỉ ở châu Phi mà còn ở cả châu Âu, châu Á và Bắc Mỹ.

7. Bệnh sốt rét: Tác nhân gây bệnh là ký sinh trùng sốt rét được lây truyền từ người bệnh sang người lành sau khi bị loài muỗi Anopheles mang mầm bệnh ký sinh trùng chích đốt máu và lây nhiễm. Theo thống kê, mỗi năm trên thế giới có khoảng 300 triệu người bị mắc bệnh sốt rét, trong đó có hơn 1 triệu người bị tử vong vì căn bệnh này.

8. Bệnh Laima: Người bị nhiễm virus gây nên căn bệnh này có nguồn gốc từ loài hươu và chuột. Triệu chứng nhiễm bệnh giống như bệnh cúm thông thường, nhưng diễn biến bệnh nặng hơn rất nhiều, có thể dẫn tới viêm khớp. Tên bệnh dựa theo tên thành phố Laima ở Mỹ, nơi lần đầu tiên phát hiện ra căn bệnh này.

9. Bệnh đậu mùa: Người bị lây căn bệnh này do nhiễm mầm bệnh từ loài lạc đà. Bệnh đậu mùa đã được phát hiện, biết tới từ 3000 năm nay, suốt một thời gian dài được xem là nguyên nhân chính làm cho trẻ em bị tử vong. Trong số bệnh nhân bị mắc bệnh đậu mùa có không ít những nhân vật lịch sử nổi tiếng như vị vua Nga Piotr đại đế hay vua Pháp Louis XV. Theo đánh giá của các nhà sử học, vào cuối thế kỷ XIX, mỗi năm có khoảng gần 50 triệu người mắc bệnh đậu mùa. Tỷ lệ người chết vì bị bệnh đậu mùa chiếm tới 30% tổng số người nhiễm bệnh. Trường hợp nhiễm bệnh đậu mùa gần đây nhất được ghi nhận vào năm 1977.

10. Bệnh đậu mùa khỉ: Người bị lây nhiễm căn bệnh này có mầm bệnh từ chuột vàng. Những trường hợp bị nhiễm bệnh đậu mùa khỉ được phát hiện lần đầu vào cuối tháng 5/2005 ở Mỹ. Căn bệnh này có tiến triển giống như bệnh đậu mùa thông thường cho tới khi gây nên trường hợp tử vong.

11. Bệnh dịch hạch: Người bị nhiễm bệnh dịch hạch thường từ chuột và một số loại thú gặm nhấm khác. Tác nhân gây bệnh là mầm bệnh có ở loại bọ chét ký sinh được truyền qua vết bọ chét đốt máu. Đợt dịch hạch lớn đầu tiên được ghi nhận xảy ra vào thế kỷ thứ VI tại Vizantia, trong 50 năm đã có gần 100 triệu người chết vì dịch hạch. Thế kỷ XIV, dịch hạch đã làm chết một phần ba dân số châu Á và một nửa dân số châu Âu. Vào thế kỷ XIX lại xảy ra đợt dịch hạch toàn cầu lớn thứ ba, làm cho cư dân của 100 hải cảng trên thế giới đã bị mắc căn bệnh này. Năm 1999, dịch hạch lại bùng phát ở 14 quốc gia, chủ yếu là tại châu Phi. Gần 2,6 triệu người bị mắc dịch hạch và 212 người trong số đó đã chết.

12. Bệnh bò điên: Người bị lây nhiễm căn bệnh này từ thịt bò. Trên thế giới đã có một số trường hợp tử vong ở đối tượng những người ăn thịt bò bị nhiễm tác nhân gây bệnh, bệnh làm thương tổn nặng hệ thần kinh trung ương. Thỉnh thoảng ghi nhận được thông tin những người tử vong vì bệnh bò điên ở các nước khác nhau. Thiệt hại do căn bệnh này gây ra cho nền kinh tế châu Âu ước tính từ 60 tới 120 triệu USD.

13. Bệnh viêm não: Tác nhân gây bệnh viêm não được truyền sang cho con người từ loài chuột và những loài gặm nhấm khác. Các trung gian truyền bệnh này là loài muỗi và ve. Mỗi năm trên thế giới có khoảng từ 100 tới 200 nghìn người bị mắc bệnh viêm não, trong số đó có khoảng 10 – 15 ngàn bệnh nhân tử vong.

14. Bệnh cúm A (H5N1): Đây là bệnh cúm gia cầm, một loại bệnh truyền nhiễm gây ra bởi virus H5N1 mà thông thường chỉ gây bệnh cho gia cầm bao gồm cả các loài chim. Tuy nhiên, virus cúm gia cầm cũng có thể lây truyền bệnh sang cho người, thậm chí gây tử vong. Virus H5N1 là một loại virus cúm gia cầm, gần đây đã lan truyền rộng rãi ở nhiều quốc gia trên thế giới. Ðầu năm 2004, những trường hợp nhiễm cúm A (H5N1) ở người đầu tiên đã được phát hiện tại Việt Nam và Thái Lan. Ðến năm 2005, những trường hợp bệnh cúm này ở người cũng được ghi nhận tại Campuchia, Indonesiavà Trung Quốc. Tháng 1 năm 2006, các trường hợp mắc bệnh và tử vong đầu tiên ở Thổ Nhĩ Kỳ và Iraq đã được báo cáo. Tại Việt Nam vụ dịch cúm gia cầm đầu tiên đã xuất hiện ngày 06/12/2006 và kéo dài tại một số địa phương cho tới nay. Hiện nay, virus cúm gia cầm lan truyền rộng khắp các quốc gia trên thế giới và ít có khả năng loại virus này sẽ bị loại trừ trong những năm tới. Khi nào loại virus cúm gia cầm còn dai dẳng trong quần thể gia cầm thì vẫn còn gây ra những hiểm họa cho loài người.

Ghi nhận từ thực tiễn cho thấy, 14 bệnh từ động vật có thể lây nhiễm sang cho con người đã được WHO cảnh báo đối với các quốc gia trên toàn cầu. Việc chủ động phòng chống các loại dịch bệnh nguy hiểm này có hiệu quả hay không còn tùy thuộc vào thái độ quyết liệt và các giải pháp cụ thể của từng quốc gia. Do đó, cần phải có sự quan tâm đến vấn đề sức khỏe đã được cảnh báo.

Đất nước chúng ta có đầy đủ các điều kiện để làm cho các bệnh truyền nhiễm và kí sinh trùng nguy hại có thể lây lan giữa động vật hoang dã, động vật nuôi tới con người. Đó là việc săn bắt, buôn bán, nhân, nuôi động vật hoang dã chưa được hạn chế. Phương thức chăn nuôi nhỏ lẻ, tập quán chăn nuôi quảng canh lạc hậu vẫn phổ biến, ý thức vệ sinh, hạn chế ô nhiễm môi trường của những người chăn nuôi còn thấp kém. Nhận thức về phòng chống dịch bệnh đặc biệt là những bệnh truyền lây giữa động vật và người trong cộng đồng chưa cao. Thể hiện ở việc bán chạy, mổ thịt bừa bãi gia súc, gia cầm ốm, ăn thịt súc vật tái sổng, không hợp vệ sinh....

Trong nhiều thập kỷ qua, thế giới đã ghi nhận, chịu ảnh hưởng tiêu cực bởi nhiều bệnh dịch có nguồn gốc từ động vật hoang dã, động vật nuôi truyền lây cho con người có diễn biến khôn lường, đó là một thách thức lớn.

Để hạn chế thiệt hại cần phải có những biện pháp cụ thể, phải phối hợp chặt chẽ việc tổ chức thực hiện giữa các ngành chức năng trong chăn nuôi, vận chuyển, giết mổ gia súc, gia cầm; hoạt động săn bắt, buôn bán, gây nuôi, cứu hộ, giám sát dịch bệnh ở động vật hoang dã. Phải thay đổi phương thức chăn nuôi, giáo dục và nâng cao ý thức trong cộng đồng về giữ gìn vệ sinh môi trường, tập quán ăn uống...

Thực hiện tốt những vấn đề trên, chắc chắn sẽ khống chế được những bệnh chung giữa người và động vật.

Ts. Vũ Đức Hạnh – Trưởng Phòng CGKTNN